რკინა | ის, რაც უნდა ვიცოდეთ

რკინა სისხლის შემადგენელი ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ელემენტია. ის უზრუნველყოფს ორგანიზმში ისეთი სასიცოცხლოდ აუცილებელი პროცესების მიმდინარეობას, როგორებიცაა სისხლის წითელი უჯრედების წარმოქმნა, სხეულის სხვადასხვა ნაწილებისთვის ჟანგბადის მიწოდება, ფარისებრი ჯირკვლის გამართული მუშაობა, დნმ-ის სინთეზი, იმუნური ფუნქცია და ა.შ. ორგანიზმის რკინის მარაგის დაახლოებით 70% ჰემოგლობინში გვხვდება.

რკინის დეფიციტი იწვევს ანემიას. ამ დროს ქსოვილებს საჭირო რაოდენობის ჟანგბადი არ მიეწოდება. ანემიას ახასიათებს: შრომისუნარიანობის, მეხსიერების, კონცენტრაციისა და სხვა მენტალური ფუნქციების დარღვევა, ასევე სისუსტე, თავის ტკივილი , თავბრუსხვევა, გულის რიტმის აჩქარება, იმუნური სისტემის დაქვეითება და ა.შ.

რკინა არის ჰემოგლობინის მთავარი კომპონენტი, სისხლის წითელი უჯრედების ცილის ტიპი, რომელიც ატარებს ჟანგბადს ფილტვებიდან სხეულის ყველა ნაწილამდე. რკინის გარეშე, სისხლის წითელი უჯრედები ვერ შეძლებს ჟანგბადის გადატანას, შესაბამისად რკინის დეფიციტი გამოიწვევს ჯანმრთელობის პრობლემებს. რკინა ასევე არის მიოგლობინის ნაწილი, პროტეინი, რომელიც ატარებს და ინახავს ჟანგბადს სპეციალურად კუნთოვან ქსოვილებში. რკინა მნიშვნელოვანია ბავშვებში ჯანსაღი ტვინის განვითარებისა და ზრდისთვის, ასევე სხვადასხვა უჯრედებისა და ჰორმონების ნორმალური წარმოებისა და ფუნქციონირებისთვის.

არსებობს ორი ტიპის რკინა: ჰემური და არაჰემური. რძისა და მცენარეული წარმოშობის პროდუქტები შეიცავს არაჰემურ რკინას, ცხოველური წარმოშობის საკვები კი – ნაწილობრივ ჰემურს და ნაწილობრივ არაჰემურს. ჰემური რკინის შეთვისება ორგანიზმის მიერ მარტივად ხდება, არაჰემური რკინის კი – შედარებით რთულად. სწორედ ამიტომ, ვეგეტარიანული კვების, მარხვის ან ნებისმიერი ტიპის მცენარეული დიეტის შემთხვევაში, მნიშვნელოვანია, არაჰემური რკინის შეთვისების გამარტივებისთვის, რკინასთან ერთად მიიღოთ ისეთი საკვები ელემენტებიც, რომლებიც რკინის შეწოვას უწყობს ხელს. ასეთია, მაგალითისთვის, C ვიტამინი.

რკინა სხეულში ინახება ფერიტინის სახით (ღვიძლში, ელენთაში, კუნთებში და ძვლის ტვინში) და ტრანსპორტირდება მთელ სხეულში ტრანსფერინის (სისხლის ცილა, რომელიც აკავშირებს რკინას) მეშვეობით. ექიმს შეუძლია ხანდახან შეამოწმოს ამ ორი კომპონენტის დონე სისხლში, თუ არსებობს ანემიის ეჭვი.

კვების წყაროები

ხორცი, ფრინველი და ზღვის პროდუქტები მდიდარია ჰემის რკინით. მარცვლეული, თხილი, თესლი, პარკოსნები და ბოსტნეული შეიცავს არაჰემურ რკინას.

ჰემის რკინა უკეთესად შეიწოვება ორგანიზმის მიერ, ვიდრე არაჰემური რკინა. რამდენიმე ფაქტორმა შეიძლება გააუმჯობესოს ან შეაფერხოს არაჰემური რკინის შეწოვა. ქატომ, დიდი რაოდენობით კალციუმმა, განსაკუთრებით დანამატებიდან და მცენარეული ნივთიერებებიდან, როგორიცაა ფიტატები და ტანინები, შეიძლება ხელი შეუშალოს არაჰემური რკინის შეწოვას.

არაჰემური რკინის შეწოვას აუმჯობესებს C ვიტამინის შემცველი საკვებიც.

ჩაი, ყავა, რძე და რძის ნაწარმი კი, პირიქით, ამცირებს.

ჰემის რკინის წყაროები:

• ხამანწკები, მიდიები;
• საქონლის ღვიძლი;
• დაკონსერვებული სარდინი;
• საქონლის ხორცი;
• მეფრინველეობა;
• ტუნა.

არაჰემური რკინის წყაროები:

• გადამუშავებული საუზმის მარცვლეული;
• ლობიო;
• შავი შოკოლადი (მინიმუმ 45%);
• ოსპი;
• ისპანახი;
• კარტოფილი კანით;
• თხილი, თესლი;
• ბრინჯი;
• პური;
• სალათის ფოთლები;
• ნიორი;
• ჭარხალი;
• ნიგოზი;
• გარგრის ჩირი.

რკინის დანამატები

რკინა ხელმისაწვდომია დანამატის სახით. ზოგიერთი მარცვლეულისა და მულტივიტამინური/მინერალური დანამატის შემადგენელია რკინა. ქალებისთვის რეკომენდებული დღიური დოზის 100%-ით (18 მგ). რკინის დეფიციტის ანემიის მქონე ან მაღალი რისკის მქონე ადამიანებისთვის ურეცეპტოდ გაცემული რკინის პრეპარატები შეიძლება შეიცავდეს 65 მგ ან მეტს. რკინის დანამატების მაღალი დოზების გამოყენებისას გავრცელებული გვერდითი მოვლენები მოიცავს ყაბზობას და გულისრევას.

ყოველთვის მიმართეთ ექიმ-სპეციალისტს მიყევით მის დანიშნულებას.

დეფიციტის და ტოქსიკურობის ნიშნები

დეფიციტი

რკინის დეფიციტი ყველაზე ხშირად გვხვდება ბავშვებში და ქალებში.

რკინის დეფიციტი ხდება ეტაპობრივად. [4] პირველადი ეტაპი იწყება რკინის მარაგის შემცირებით ორგანიზმში, როგორც წესი, არასწორი დიეტის ან გადაჭარბებული სისხლდენის გამო. თუ ეს არ მოგვარდება, შემდეგი ეტაპი არის რკინის მეტი დაქვეითება და სისხლის წითელი უჯრედების ვარდნა. ეს საბოლოოდ იწვევს რკინადეფიციტურ ანემიას (IDA), რომლის დროსაც რკინის მარაგი მცირდება და ამცირებს სისხლის წითელი უჯრედების მთლიანი რაოდენობასაც.

როგორც წესი, ექიმი ანემიის სკრინინგს უპირველეს ყოვლისა სისხლის საერთო ანალიზის (ჰემოგლობინის, ჰემატოკრიტის და სხვა ფაქტორების ჩათვლით, რომლებიც ზომავს სისხლის წითელი უჯრედების მოცულობას და ზომას) შემოწმებით იწყებს. თუ ეს ნორმაზე დაბალია, ფერიტინისა და ტრანსფერინის დონე შეიძლება გაიზომოს, რათა დადგინდეს, არის თუ არა ანემიის ტიპი „IDA“ (არსებობს ანემიის სხვა ფორმები, რომლებიც არ არის გამოწვეული კონკრეტულად რკინის დეფიციტით).

„IDA“-ს ნიშნები:

ანემიური სინდრომი მჟღავნდება არასპეციფიკური სიმპტომებით:

• თავბრუსხვევა;
• ყურებში შუილი;
• გულისცემის გახშირება;
• დაღლილობა, სისუსტე;
• დაბნეულობა, კონცენტრაციის დაკარგვა;
• მგრძნობელობა სიცივის მიმართ;
• Ჰაერის უკმარისობა;
• სწრაფი გულისცემა;
• Ფერმკრთალი კანი;
• თმის ცვენა, მტვრევადი ფრჩხილები.

ავადმყოფობა უმეტესად ნელა ვითარდება. ავადმყოფების უმეტესობა თავის მდგომარეობას შეგუებულია და ექიმს მხოლოდ მძიმე ანემიის შემთხვევაში მიმართავს.

სხვა სიმპტომები (სიდეროპენიულ სინდრომისას):

• კანი და ლორწოვანი გარსები – სიმშრალე, თმისა და ფრჩხილების დაზიანება;
• კუჭ-ნაწლავის ტრაქტი – დისფაგია, შეკრულობა, დიარეა, მადის დაქვეითება ან გაუკუღმართება (პათოფაგია) – ცარცის, მიწის, უმი ხორცის ფარშის ჭამის სურვილი, პათოსომია – უჩვეულო მიდრეკილება სუნების (აცეტონის, ბენზინი და სხვათა) მიმართ ;
• ნერვული სისტემა – ადვილად დაღლა, ყურების შუილი, თავბრუხვევა, ინტელექტუალური შესაძლებლობების დაქვეითება;
• სისხლძარღვოვანი სისტემა – ტაქიკარდია.

„IDA“-ის რისკის ქვეშ მყოფი ჯგუფები:

• ორსული ქალები – ორსულობის დროს ქალი ნაყოფისთვის გამოიმუშავებს ბევრად უფრო მეტ სისხლის წითელ უჯრედებს, რაც ზრდის დამატებითი საკვებით ან დამატებითი რკინის საჭიროებას. ორსულობის დროს „IDA“ შეიძლება გამოიწვიოს ნაადრევი მშობიარობა ან დაბალი წონა, ამიტომ რკინა ჩვეულებრივ შედის პრენატალურ ვიტამინებში. დაავადებათა კონტროლისა და პრევენციის ცენტრი გვირჩევს, რომ ყველა ორსულმა დაიწყოს 30 მგ დამატებითი რკინის მიღება ყოველდღიურად.
• ბავშვები – ჩვილებსა და ბავშვებს ორგანიზმში აქვთ რკინის მაღალი მოთხოვნილება სწრაფი ზრდის გამო.
• ხანდაზმული – ხანდაზმული ასაკი ასოცირდება ცუდი კვების და ქრონიკული ანთებითი დაავადებების უფრო მაღალ რისკთან, რამაც შეიძლება გამოიწვიოს ანემია. [1]
• ვეგეტარიანელები – მათ, ვინც დიეტას მიირთმევს ხორცის, თევზისა და ფრინველის ჰემის რკინის გარეშე, შეიძლება განუვითარდეს „IDA“. ვინაიდან არაჰემური რკინა ცუდად შეიწოვება, შეიძლება საჭირო გახდეს ამ საკვების დიდი რაოდენობა, ან განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მიექცეს მათ საკვებს, რათა გაუმჯობესდეს შეწოვა (C ვიტამინით მდიდარ საკვებთან ერთად ჭამა და კალციუმით მდიდარი საკვების, კალციუმის დანამატების თავიდან აცილება. ან ჩაი).
• სპორტსმენები – სირბილმა შეიძლება გამოიწვიოს კუჭ-ნაწლავის სისხლდენა და მდგომარეობა, რომელსაც ეწოდება “ფეხით დარტყმის” ჰემოლიზი, რომლის დროსაც სისხლის წითელი უჯრედები უფრო სწრაფად ნადგურდება. ქალი სპორტსმენები იმყოფებიან „IDA“-ს ყველაზე დიდი რისკის ქვეშ. [4]
• დიალიზზე მყოფი თირკმელების ქრონიკული დაავადების მქონე ადამიანები – თირკმელები წარმოქმნიან ჰორმონს ერითროპოეტინს (EPO), რომელიც სიგნალს აძლევს ორგანიზმს სისხლის წითელი უჯრედების გამომუშავების შესახებ. თირკმლის უკმარისობა ამცირებს EPO-ს და შესაბამისად სისხლის უჯრედების გამომუშავებას. გარდა ამისა, ჰემოდიალიზის დროს არის გარკვეული სისხლის დაკარგვა.

ტოქსიკურობა

ტოქსიკურობა იშვიათია, რადგან ორგანიზმი არეგულირებს რკინის შეწოვას და ნაკლებ შეიწოვება, თუ რკინის მარაგი საკმარისია.[2] ჭარბი რკინა ყველაზე ხშირად გამოწვეულია დანამატების მაღალი დოზების მიღების გამო, როდესაც ისინი არ არის საჭირო, ან გენეტიკური დაავადებების გამო, რომლის დროსაც ძალიან ბევრი რკინა გროვდება.

ზოგადი ნიშნები:

• ყაბზობა;
• ფაღარათი;
• გულისრევა, ღებინება;
• ტკივილი მუცლის არეში.

ზოგიერთ ადამიანს აქვს მემკვიდრეობითი დაავადება, რომელსაც ეწოდება ჰემოქრომატოზი, რომელიც იწვევს ორგანიზმში რკინის ჭარბ დაგროვებას. მკურნალობა პერიოდულად ტარდება სისხლის ან სისხლში ჭარბი რკინის მოსაშორებლად. ჰემოქრომატოზით დაავადებულ ადამიანებს უნიშნავენ რკინის დიეტას. თუ მკურნალობა არ დროულად არ ჩატარდა, რკინა შეიძლება დაგროვდეს გარკვეულ ორგანოებში, რაც ზრდის ისეთი დაავადებების განვითარების რისკს, როგორიცაა: ღვიძლის ციროზი, ღვიძლის კიბო ან გულის დაავადება.

მკურნალობა

• რკინის დეფიციტის მკურნალობა, ცხადია, მის აღმოფხვრას გულისხმობს. უპირველეს ყოვლისა, დეფიციტის მიზეზი უნდა გაირკვეს. თუ ის საკვებისმიერია, აქცენტი რაციონზე უნდა დავსვათ. რკინის გაძლიერებული მოთხოვნილების დროს ზოგჯერ კვების მოწესრიგება არ კმარა – დანამატების მიღებაც არის საჭირო.
• თუ რკინის უკმარისობა სისხლის დაკარგვის ბრალია, აუცილებლად უნდა დავადგინოთ მისი მიზეზი – ნებაზე მიშვებამ შესაძლოა მძიმე გართულებამდე მიგვიყვანოს. ამისთვის შესაძლოა დაგვჭირდეს განავლის ანალიზი კუჭ-ნაწლავიდან ფარული სისხლდენის გამოსავლენად და სხვა ინსტრუმენტული კვლევები.
• ანემია შესაძლოა არა რკინის დეფიციტით, არამედ სხვა ისეთი ფაქტორებით იყოს გამოწვეული, რომელთა ფონზეც რკინის პრეპარატების მიღება არ შეიძლება, ამიტომ თავდაპირველად მიზეზს უნდა მივაგნოთ. ამისთვის სისხლის საერთო ანალიზთან ერთად სისხლში რკინის შემცველობის დადგენაც დაგვჭირდება. მიზეზის აღმოჩენის შემდეგ კი სათანადო მკურნალობა დაინიშნება. ოღონდ გახსოვდეთ – მხოლოდ დანამატები ვერ გიშველით, კვების მოწესრიგება ნებისმიერ შემთხვევაში მოგიწევთ.

წყარო

1.  Le CH. The prevalence of anemia and moderate-severe anemia in the US population (NHANES 2003-2012). PLoS One. 2016 Nov 15;11(11):e0166635.
2.  Institute of Medicine. Food and Nutrition Board. Dietary Reference Intakes for Vitamin A, Vitamin K, Arsenic, Boron, Chromium, Copper, Iodine, Iron, Manganese, Molybdenum, Nickel, Silicon, Vanadium, and Zinc : a Report of the Panel on Micronutrients. Washington, DC: National Academy Press; 2001.
3.  National Institutes of Health Office of Dietary Supplements: Iron Fact Sheet for Health Professionals https://ods.od.nih.gov/factsheets/Iron-HealthProfessional/. Accessed 9/2/2019.
4.  Powers JM, Buchanan GR. Disorders of Iron Metabolism: New Diagnostic and Treatment Approaches to Iron Deficiency. Hematology/Oncology Clinics. 2019 Jun 1;33(3):393-408.
5.  https://www.hsph.harvard.edu/nutritionsource/iron/

Aleksandre Tsintsabadze